Đến với những mảnh đất sơn thủy hữu tình của miền núi phía Bắc, du khách không chỉ mãn nhãn với cảnh sắc nơi đây mà còn bị hớp hồn bởi những ống cơm lam thơm dẻo nếp nương chấm với muối riềng.
Ngay từ cái tên đã khiến cho nhiều người chưa từng thưởng thức cũng tò mò, tại sao lại có tên là cơm lam mà không phải một loại cơm gì khác? Sở dĩ, bình thường khi nấu nướng ta hay có động tác nấu, xào, hấp, nướng, chiên, rán…thì động tác “nướng” trong tiếng của người dân tộc Thái gọi là “lam”. Như vậy, có thể hiểu cơm lam, là gạo được cho vào ống nứa thay vì cho vào nồi, rồi nướng chín trên lửa để thành cơm. Thứ cơm này sẽ giữ được mùi thơm nguyên chất của gạo, ngào ngạt của tre nứa núi rừng.
Món cơm lam ngày xưa chỉ dành cho những người đi rừng. Nghỉ ở đâu lam cơm luôn ở đó, cơm rất ngon mà lại chẳng phải mang đồ lỉnh kỉnh theo khi lên rừng, chỉ một chút gạo gói vào túi mang đi thêm chút thức ăn là có thể no bụng rồi. Hoặc cũng có thể lam cơm trước rồi mang theo, nhưng cũng rất gọn và dễ mang.
Cơm lam tiện dụng, dễ dàng để làm nhưng để có được thứ cơm lam ngon thì nguyên liệu gạo hết sức quan trọng. Thường phải là gạo nếp nương của vùng cao, thứ gạo nhỏ hạt, thuôn dài, thơm nức ở các tỉnh như Hòa Bình, Lai Châu, Điện Biên…Gạo được nén trong ống nứa nhưng không quá chặt, phải tạo khoảng cách với miệng ống để gạo nở. Lúc nướng thì phải trở cho đều tay, xoay ống nứa đều trên lửa để cơm chín đều. Khi mùi thơm của gạo tỏa ra thơm lừng, vỏ nứa khô lại thì cũng là lúc cơm lam đã chín.
Khi thưởng thức, phải dùng dao để dóc hết lớp vỏ ngoài đen khô bị nướng trên lửa, còn lại lớp nứa mỏng bên trong sáng bóng. Lúc này, ống nứa còn giữ được độ nóng ấm, dùng tay rút nút chuối, nút dong, tước nhẹ vỏ ống, để lộ dần một lớp “màng giấy” ngà ngà của ống nứa non bọc lấy những hạt cơm trắng tinh.
Cơm lam được ăn với thịt cá nướng bắt từ loại cá nhỏ dưới khe chưa bao giờ vướng phải sự ô nhiễm của môi trường hay sự hoành hành của độc chất, hay ăn với thịt chim nướng, lợn rừng nướng, những con vật vừa ở dưới nước vừa ở trên trời. Thế nhưng ăn như thế chưa phải là món “cơm lam thứ thiệt”, cơm lam đúng vị phải được chấm với muối riềng, vị thơm cay cay của riềng quyện với vị thơm trong của nứa lam rất độc đáo.
